Definicja wypadku przy pracy

Pojęcie wypadku przy pracy zostało zdefiniowane w art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 1205 z późn. zm.), dalej ustawy wypadkowej, jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Przepis art. 3 ust. 3 ustawy wypadkowej wskazuje ponadto, że za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:

• uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe,
• wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie,
• odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych,
• wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni,
• wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
• wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2022 r. poz. 1324 ze zm.),
• współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
• wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych,
• wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych,
• wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi,
• odbywania służby zastępczej,
• nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego przez słuchaczy pobierających stypendium,
• kształcenia się w szkole doktorskiej przez doktorantów otrzymujących stypendium,
• wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Przepisy nie definiują pojęcia nagłości, natomiast doktryna wskazuje, że odnosi się ono do konkretnego zdarzenia, a nie do jego przyczyny. W praktyce przyjmuje się, że zdarzeniem nagłym jest takie zdarzenie, które przebiega w czasie nie dłuższym niż trwanie dnia pracy (por. wyrok SN z 30 czerwca 1999 r., sygn. akt II UKN 24/99, OSNP 2000/18/697). Nie jest bowiem wypadkiem przy pracy długotrwałe oddziaływanie na organizm pracownika szkodliwych warunków zatrudnienia, które doprowadza do nagłego ujawnienia się skutku chorobowego (por. wyrok SN z 8 grudnia 1998 r., sygn. akt II UKN 349/98, OSNP 2000/2/78).

Należy stwierdzić, że pojęcie wypadku przy pracy traktowane jest dosyć szeroko. Na uwagę zasługuje np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 16 lutego 2000 r. (sygn. akt II UKN 425/99, OSNP 2001/16/521), z którego wynika, że ukąszenie przez kleszcza podczas wykonywania zadań służbowych, powodujące zachorowanie na boreliozę, może być traktowane jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które wiąże się z pracą i może być kwalifikowane jako wypadek przy pracy.

Przepisy nie definiują również "zewnętrznej przyczyny wypadku". Powszechnie przyjmuje się, że może nią być każdy czynnik zewnętrzny pochodzący spoza organizmu poszkodowanego pracownika, zdolny - w istniejących warunkach - wywołać szkodliwe skutki, w tym także pogorszyć stan zdrowia pracownika dotkniętego już schorzeniem samoistnym (m.in. wyrok SN z 18 sierpnia 2009 r., sygn. akt I PK 18/09). Do takich czynników zaliczyć można m.in. niewłaściwą organizację pracy lub stanowiska pracy, brak lub niezastosowanie środków ochrony indywidualnej, nadmierny wysiłek fizyczny, śliską powierzchnię podłogi, agresywne zwierzę itp.

Przyczyną zewnętrzną wypadku przy pracy może być również wykonywanie codziennych obowiązków pracowniczych, jeżeli przyczyniły się w znaczącym stopniu do pogorszenia samoistnej choroby pracownika (por. wyrok SN z 5 lutego 1997 r., sygn. akt II UKN 85/96, OSNP 1997/19/386). Może to być niefortunny odruch pracownika - jego nieskoordynowany ruch powodujący potknięcie i upadek, nawet na gładkiej powierzchni. W takiej sytuacji wyłączenie zewnętrznej przyczyny wypadku byłoby uzasadnione tylko wtedy, gdyby istniały podstawy do ustalenia, że upadek pracownika został spowodowany jego schorzeniem łączącym się na przykład ze skłonnością do omdleń lub zakłóceń równowagi (por. wyrok SN z 16 czerwca 1980 r., sygn. akt III PR 33/80).

Wiele kontrowersji budzi kwalifikacja zdarzenia, w którym poszkodowany pracownik doznał np. zawału serca. Znane są liczne orzeczenia Sądu Najwyższego, który w niektórych sytuacjach uznawał zawał serca za wypadek przy pracy (m.in. wyroki SN z 25 października 1994 r., sygn. akt II URN 38/94, OSNP 1995/4/52, z 19 stycznia 2010 r., sygn. akt I PK 148/09, z 24 listopada 2010 r., sygn. akt I UK 181/10), natomiast w innych odmawiał poszkodowanemu (lub członkom jego rodziny) prawa do świadczeń odszkodowawczych (m.in. wyroki SN z 16 września 2009 r., sygn. akt I PK 79/09, z 4 marca 2010 r., sygn. akt I PK 186/09, OSNP 2011/17-18/224 z 5 czerwca 2013 r., sygn. akt III UK 80/12). W tym przypadku tak naprawdę wszystko zależy od okoliczności w jakich doszło do danego zdarzenia. Jeżeli zawał nastąpił np. na skutek nadmiernego przemęczenia lub silnego wzburzenia emocjonalnego (stresu), to istnieją podstawy ku temu, aby takie zdarzenie uznać za wypadek w pracy. Jeżeli jednak ma ono związek ze schorzeniem samoistnym u danego pracownika - wtedy już nie. Generalnie w judykaturze kreowany jest pogląd, że praca w normalnych warunkach i wykonywanie zwykłych codziennych obowiązków nie może stanowić przyczyny zewnętrznej zawału serca. Aby takie zdarzenie zostało uznane za wypadek przy pracy - musi wystąpić jakaś nadzwyczajna sytuacja i/lub nadzwyczajne warunki.

Pojęcie urazu zostało zdefiniowane w art. 2 pkt 13 ustawy wypadkowej jako uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Powyższe pojęcie należy rozumieć szeroko, bowiem mogą to być zarówno skaleczenia, rany, złamania, jak i utrata części ciała (amputacje), urazy wewnętrzne, oparzenia czynnikiem termicznym lub środkami chemicznymi, odmrożenia, zatrucia, zakażenia, skutki tonięcia, duszenie z powodu braku tlenu, skutki działania dźwięku, wibracji, ciśnienia, skrajnych temperatur, oświetlenia oraz promieniowania. Mogą to być także wstrząsy psychiczne jako ostra reakcja na stres. Istotnym jest, że uznanie urazu zgodnie z przytoczoną definicją wypadku przy pracy, nie musi skutkować niezdolnością do pracy (zwolnieniem lekarskim).

Stwierdzenie w konkretnej sprawie, czy u poszkodowanego wystąpił "uraz" w rozumieniu przytoczonej definicji, powinno być poprzedzone szczegółowymi ustaleniami faktycznymi. Ich dokonanie, jako że wymaga specjalistycznej wiedzy medycznej, musi zostać dokonane przez biegłych lekarzy (por. wyrok SN z 9 czerwca 2009 r., sygn. akt II PK 318/08).

Aby konkretne zdarzenie można było uznać za wypadek przy pracy, związek zdarzenia z pracą nie może zostać zerwany. W wyroku z 17 września 2008 r. (sygn. akt I UK 66/08, OSNP 2010/3-4/47) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pojęcie związku z pracą oznacza miejscowe, czasowe i funkcjonalne powiązanie przyczyny zewnętrznej z wykonywaniem pracy. A zatem o wystąpieniu takiego związku można mówić w sytuacji, gdy pracownik pozostawał w chwili zdarzenia "w kręgu spraw związanych z zakładem pracy", polegającym na wykonywaniu działań zmierzających do realizacji zadań tego zakładu, do czego pracownik się zobowiązał w umowie o pracę, albo otrzymywał takie polecenie, a także do działań podejmowanych bez polecenia, ale w interesie zakładu pracy. Z kolei "zerwanie związku z pracą" ma miejsce wówczas, gdy pracownik "wyszedł" ze sfery spraw służbowych i "przeniósł się" do sfery spraw prywatnych, przy czym to "przeniesienie" może nastąpić także w czasie i miejscu pracy. W takim ujęciu za wykonywanie czynności na rzecz pracodawcy nie można uznać, przykładowo spożywania posiłku w jakiś czas po dokonaniu czynności zawodowych, gdy poszkodowany pracownik pozostał w zakładzie pracy w celach towarzyskich czy rodzinnych. Zdaniem Sądu Najwyższego, zerwanie związku z pracą, co do zasady, nosi w sobie element zawinionego działania pracownika i każdorazowo powinno być oceniane indywidualnie, przede wszystkim z uwzględnieniem specyfiki charakteru pracy i obowiązków pracownika. Generalnie rzecz ujmując: "(...) związek zdarzenia z pracą zostaje zerwany wówczas, gdy pracownik nie wykonuje pracy bez prawnego usprawiedliwienia, ale nie dotyczy to krótkotrwałych przerw w pracy, pozostających w związku z wykonywanymi normalnymi czynnościami. (...)".