Artykuł 17 - nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego

Art. 17. 1. Ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.

2. Zasiłek chorobowy nie przysługuje w przypadku, gdy zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane.

3. Okoliczności, o których mowa w ust. 1 i 2, ustala się w trybie określonym w art. 68.

Przepis ten - w odróżnieniu od art. 12 ustawy zasiłkowej wymieniającego okoliczności, w których ubezpieczony nie nabywa prawa do zasiłku chorobowego - określa przypadki, w których następuje utrata prawa do zasiłku chorobowego za cały okres niezdolności do pracy orzeczonej jednym zwolnieniem lekarskim. Może to nastąpić z dwóch przyczyn, a mianowicie:

1) z powodu wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy,

2) na skutek wykorzystywania zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.

Wykonywanie pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy

Pracownik traci prawo do zasiłku chorobowego w przypadku, gdy korzystając ze zwolnienia lekarskiego wykonuje w tym okresie pracę zarobkową. Przez pracę zarobkową należy rozumieć każdą pracę przynoszącą ubezpieczonemu przychód, wykonywaną m.in. na podstawie przepisów prawa pracy (np. umowy o pracę), bez względu na wymiar czasu pracy i okres jej wykonywania, albo bez podstawy prawnej - praca wykonywana "na czarno".

Wyjaśnienia, w jakich okolicznościach mamy do czynienia z pracą zarobkową dokonywał Sąd Najwyższy. Przykładowo w wyrokach:

• z 5 czerwca 2008 r. (sygn. akt III UK 11/08) stwierdził, że: "(...) O zakwalifikowaniu wykonywania określonych czynności jako »pracy«, nie decyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są one wykonywane, ale rodzaj tych czynności. (...) chodzi bowiem nie tylko o wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku zatrudnienia, ale także o wykonywanie różnych czynności na podstawie różnych stosunków prawnych o charakterze cywilnoprawnym, a także prowadzenie własnej działalności gospodarczej, samozatrudnienie. (...)",
• z 6 marca 2007 r. (sygn. akt II UK 132/06) wskazał, że: "(...) Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie wynika z faktu samego zachorowania ubezpieczonego lecz ze związaną z chorobą niemożnością zarobkowania. Jeżeli ubezpieczony w okresie choroby wykonuje pracę zarobkową na podstawie umowy o pracę, innej umowy cywilno-prawnej lub prowadzi własną działalność, nie można mówić o niemożności zarobkowania. Skoro ubezpieczony ma możliwość zarobkowania i korzysta z tej możliwości, prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego jest wyłączone. (...)",
• z 5 kwietnia 2005 r. (sygn. akt I UK 370/04, OSNP 2005/21/342) uznał, że: "Pracą zarobkową, której wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy powoduje utratę prawa do zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy (...) o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa jest każda aktywność ludzka zmierzająca do osiągnięcia zarobku, w tym pozarolnicza działalność gospodarcza, choćby nawet polegająca na czynnościach nieobciążających w istotny sposób organizmu przedsiębiorcy i zarazem pracownika pozostającego na zwolnieniu lekarskim.".

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 24 lutego 1999 r. (sygn. akt III AUa 1292/98, Apel.-W-wa 1999/3/14): "Samo podpisanie sporządzonych przez inną osobę dokumentów rozliczeniowych nie jest wykonywaniem dotychczasowej pracy w ramach działalności gospodarczej i nie stanowi podstawy do pozbawienia takiej osoby zasiłku chorobowego (...).". Natomiast Sąd Najwyższy w uchwale z 17 lutego 2016 r. (sygn. akt III UZP 15/15, OSNP 2016/8/106) stwierdził, że: "Przepis art. 17 ust. 1 ustawy (...) nie ma zastosowania do ubezpieczonego, który w okresie orzeczonej niezdolności do pracy uzyskał zaświadczenie właściwego lekarza o odzyskaniu zdolności do pracy i w związku z tym zaświadczeniem podjął pracę zarobkową, o czym zawiadomiono organ rentowy.".

Wykorzystywanie zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia

W przepisie chodzi o nieprawidłowe postępowanie ubezpieczonego w okresie, na który została orzeczona niezdolność do pracy. W szczególności mowa o przypadkach:

• nieprzestrzegania wskazań lekarskich, np. odbywanie spacerów lub dokonywanie zakupów w czasie, gdy lekarz nakazał leżenie,
• wykonywania różnego rodzaju prac mogących wpłynąć na pogorszenie stanu zdrowia (np. remont mieszkania, praca w ogrodzie),
• wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy dla innych celów niż leczenie.

Przy ocenie prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego uwzględnia się rodzaj choroby i treść zaświadczenia lekarskiego oraz sytuację ubezpieczonego. Stąd też za nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy nie uważa się przypadku, gdy ubezpieczony, nawet będąc obłożnie chorym, wykonuje podstawowe czynności niezbędne do zaspokojenia potrzeb życiowych. Nie można mówić o nieprawidłowym wykorzystywaniu zwolnienia od pracy również wówczas, gdy chory, który "powinien leżeć", jest osobą samotną i wychodzi po zakupy artykułów spożywczych. Chory może też wyjechać na okres leczenia do rodziny, pod warunkiem że wskaże płatnikowi składek miejsce pobytu.

Pracownik na mocy art. 59 ust. 5e ustawy zasiłkowej zobowiązany jest do informowania płatnika składek oraz ZUS o zmianie adresu pobytu w okresie czasowej niezdolności do pracy wskazanego w zaświadczeniu lekarskim, nie później niż w ciągu 3 dni od wystąpienia tej okoliczności.

Zwolnienie lekarskie wystawione z tytułu opieki nad chorym nie będzie wykorzystywane nieprawidłowo, jeżeli w czasie sprawowania opieki nad chorym członkiem rodziny ubezpieczony wykonuje czynności domowe w zastępstwie osoby, nad którą sprawuje opiekę.

Wykonywanie pracy zarobkowej, jak również nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy ustala się wyłącznie w ramach kontroli, o której mowa niżej.

Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego

Zasiłek chorobowy nie przysługuje w przypadku, gdy zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane. Przy czym przez jego sfałszowanie należy rozumieć podrobienie lub przerobienie, a także wypełnienie formularza zwolnienia lekarskiego wydrukowanego z systemu teleinformatycznego, zaopatrzonego w podpis lekarza, niezgodnie z jego wolą. Nie jest ważne, czy sfałszowania zaświadczenia lekarskiego dokonał sam ubezpieczony, czy też inna osoba. Nie ma też znaczenia, czy jest ono nieprawdziwe w całości, czy też przesunięta została początkowa lub końcowa data niezdolności do pracy. Istotne jest posłużenie się takim zaświadczeniem w celu uzyskania zasiłku chorobowego.

Ustalenie, czy ubezpieczony nie wykonuje pracy zarobkowej oraz czy nie wykorzystuje zaświadczenia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem, jak również ustalenie, czy zaświadczenie lekarskie nie zostało sfałszowane, następuje w trybie postępowania kontrolnego określonego w art. 68 ustawy zasiłkowej. W myśl powołanego przepisu, płatnicy zasiłków, tj. ZUS lub pracodawcy, są uprawnieni do kontrolowania ubezpieczonych pod kątem prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich celem oraz do formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich. Zasady przeprowadzania kontroli zostały szczegółowo określone przepisami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich. Zgodnie z tym rozporządzeniem, na okoliczność przeprowadzonej kontroli zostaje sporządzony protokół, w którym podaje się na czym polegało nieprawidłowe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego od pracy. Protokół ten przedkłada się ubezpieczonemu w celu wniesienia przez niego uwag. W razie nieobecności pracownika w domu, kontrola w miarę możliwości powinna zostać ponowiona, a przyczyny tej nieobecności wyjaśnione. Z reguły nie przeprowadza się kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy w ostatnim dniu zwolnienia, chyba że zachodzą okoliczności wskazujące na wykonywanie pracy zarobkowej albo wykorzystywanie zwolnienia od pracy niezgodnie z jego przeznaczeniem.

Wątpliwości, czy zwolnienie lekarskie od pracy wykorzystywane było niezgodnie z jego celem, rozstrzyga ZUS (uzyskując w miarę potrzeby opinię lekarza leczącego), wydając w razie sporu decyzję, od której przysługuje odwołanie do właściwego terytorialnie sądu okręgowego - sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, w terminie jednego miesiąca od daty otrzymania decyzji.

Pracownik dostarczył kolejne zwolnienie lekarskie orzekające o niezdolności do pracy z powodu choroby w okresie od 18 do 31 marca 2024 r. W dniu 22 marca 2024 r. pracodawca przeprowadził kontrolę prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego. W trakcie kontroli zostało ustalone, że pracownik wykonywał prace remontowe w budynku sąsiada (w protokole kontroli wskazano na czym polegały czynności wykonywane przez pracownika w czasie kontroli). Właściciel posesji potwierdził, że kontrolowany pracownik wykonuje remont elewacji jego budynku w ramach sąsiedzkiej pomocy. Ponieważ pracownik wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem, utracił prawo do zasiłku chorobowego za cały okres kontrolowanego zwolnienia, tj. od 18 do 31 marca 2024 r.