Artykuł 29 - nabywanie prawa do zasiłku macierzyńskiego

Art. 29. 1. Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego:

1) urodziła dziecko;

2) przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 14 roku życia i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;

3) przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10 roku życia.

2. Przepisy ust. 1 pkt 2 i 3 stosuje się odpowiednio do ubezpieczonego.

2a. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio do funkcjonariuszy Służby Celnej, którzy przyjęli propozycję pracy na podstawie art. 165 ust. 7 i art. 167 ust. 2 ustawy z dnia 16 listopada 2016 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowej Administracji Skarbowej i stali się pracownikami w jednostkach organizacyjnych Krajowej Administracji Skarbowej, i w dniu objęcia ubezpieczeniem chorobowym przebywali na urlopie macierzyńskim, urlopie na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopie rodzicielskim albo urlopie ojcowskim.

3. W przypadku rezygnacji przez ubezpieczoną - matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego, po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

4. Przepis ust. 3 stosuje się odpowiednio do ubezpieczonych, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3 oraz ust. 2.

5. W przypadku rezygnacji przez ubezpieczoną - matkę dziecka, legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, z pobierania zasiłku macierzyńskiego, po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 8 tygodni po porodzie, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo ubezpieczonemu - innemu członkowi najbliższej rodziny, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

6. Po wykorzystaniu przez ubezpieczoną - matkę dziecka zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 8 tygodni po porodzie, ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, przysługuje prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres, w którym ubezpieczona - matka dziecka przebywa w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Zasiłek macierzyński ubezpieczonej - matki dziecka przerywa się na okres, w którym z zasiłku tego korzysta ubezpieczony - ojciec dziecka albo inny ubezpieczony członek najbliższej rodziny.

7. W przypadku zgonu ubezpieczonej - matki dziecka albo porzucenia przez nią dziecka, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. W przypadku porzucenia dziecka przez ubezpieczoną - matkę dziecka, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, za okres przypadający po dniu porzucenia dziecka przez ubezpieczoną - matkę dziecka, nie wcześniej jednak niż po wykorzystaniu przez nią 8 tygodni zasiłku macierzyńskiego po porodzie.

8. Przepisy ust. 3-7 stosuje się odpowiednio w przypadku gdy matka albo ojciec dziecka korzysta z prawa do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego na podstawie przepisów odrębnych.

9. W przypadku:

1) zgonu matki dziecka nieobjętej ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, określonym w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, albo nieposiadającej tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem,

2) porzucenia dziecka przez matkę nieobjętą ubezpieczeniem, o którym mowa w pkt 1, albo nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem,

3) niemożności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez matkę nieobjętą ubezpieczeniem, o którym mowa w pkt 1, albo nieposiadającą tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem, legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji

- zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, za okres przypadający po dniu zaistnienia tych okoliczności.

10. W przypadku podjęcia przez matkę dziecka, nieposiadającą tytułu do objęcia ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, określonym w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, zatrudnienia w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, do wyczerpania wymiaru zasiłku, nie dłużej niż przez okres trwania zatrudnienia matki.

Zasiłek macierzyński przysługuje - bez okresu wyczekiwania - osobie podlegającej ubezpieczeniu chorobowemu, która w okresie tego ubezpieczenia albo w okresie urlopu wychowawczego urodziła dziecko. Przysługuje on również ubezpieczonej (odpowiednio ubezpieczonemu), która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego przyjęła na wychowanie:

• dziecko w wieku do 14. roku życia i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia lub
• w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7. roku życia (w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego - do 10. roku życia).

Przepisy dotyczące zasiłku macierzyńskiego stosuje się także wobec funkcjonariuszy Służby Celnej, którzy stali się pracownikami jednostek KAS.

Rezygnacja z części zasiłku macierzyńskiego przez ubezpieczoną - matkę dziecka

Ubezpieczona - matka dziecka może zrezygnować z zasiłku macierzyńskiego po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni przypadających po porodzie. Jest to możliwe pod warunkiem, że pozostałą część zasiłku wykorzysta pracownik - ojciec dziecka lub ubezpieczony - ojciec dziecka, który przerwie zatrudnienie lub inną działalność w celu sprawowania opieki nad dzieckiem.

Pracownica zamierzająca zrezygnować z części urlopu macierzyńskiego, musi złożyć do pracodawcy wniosek w tej sprawie w postaci papierowej lub elektronicznej najpóźniej na 7 dni przed przystąpieniem do pracy. Pracodawca ojca dziecka udziela części urlopu macierzyńskiego, z której zrezygnowała matka dziecka, na wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej złożony nie później niż 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z tej części urlopu.

Termin rozpoczęcia pobierania zasiłku macierzyńskiego przez ojca dziecka musi przypadać bezpośrednio po terminie rezygnacji z części zasiłku macierzyńskiego przez ubezpieczoną - matkę dziecka.

Przerwanie urlopu i zasiłku macierzyńskiego może też nastąpić w sytuacji, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej. Wówczas ubezpieczona, która pobrała zasiłek macierzyński za okres 8 tygodni po porodzie, może przerwać pobieranie zasiłku, a pozostały jego okres wykorzystać w terminie późniejszym, po wypisaniu dziecka ze szpitala. Jeżeli na okres pobytu dziecka w szpitalu ubezpieczona otrzyma zaświadczenie lekarskie o konieczności sprawowania opieki nad chorym dzieckiem przebywającym w szpitalu, za okres tej opieki będzie jej przysługiwało prawo do zasiłku opiekuńczego na ogólnych zasadach.

W sytuacji gdy po urodzeniu dziecka ubezpieczona będzie wymagała opieki szpitalnej, to może przerwać pobieranie zasiłku macierzyńskiego po wykorzystaniu 8 tygodni po porodzie. Warunkiem jest jednak, że o zasiłek macierzyński wystąpi ubezpieczony - ojciec dziecka albo inny ubezpieczony członek najbliższej rodziny. W takim przypadku ubezpieczony może wykorzystać część zasiłku macierzyńskiego odpowiadającą okresowi pobytu ubezpieczonej w szpitalu. Łączny wymiar zasiłku macierzyńskiego wykorzystanego przez ubezpieczoną - matkę dziecka i ubezpieczonego - ojca dziecka (albo innego ubezpieczonego członka najbliższej rodziny) nie może przekraczać wymiaru urlopu macierzyńskiego określonego przepisami Kodeksu pracy. Po przerwaniu zasiłku macierzyńskiego ubezpieczona pozostająca w szpitalu, która otrzyma za okres tego pobytu zaświadczenie lekarskie na druku ZUS ZLA, nabywa prawo odpowiednio do wynagrodzenia za czas choroby lub zasiłku chorobowego.

Z urlopu/zasiłku macierzyńskiego po wykorzystaniu 8 tygodni po porodzie może zrezygnować również ubezpieczona legitymująca się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji pod warunkiem, że:

• pozostałą część urlopu macierzyńskiego wykorzysta pracownik - ojciec wychowujący dziecko albo pracownik - inny członek najbliższej rodziny,
• przez okres odpowiadający okresowi, jaki pozostał do końca zasiłku macierzyńskiego, osobistą opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ubezpieczony - ojciec dziecka albo ubezpieczony - inny członek najbliższej rodziny, który w celu sprawowania tej opieki przerwał działalność zarobkową.

Zasiłek macierzyński w razie zgonu matki, porzucenia dziecka przez matkę lub zgonu dziecka

W przypadku zgonu matki dziecka (także gdy nie podlegała ona ubezpieczeniu chorobowemu) lub porzucenia przez nią dziecka albo niemożności sprawowania przez nią osobistej opieki nad dzieckiem z powodu legitymowania się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji lub orzeczeniem o niepełnosprawności w stopniu znacznym, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, za okres przypadający po dniu zaistnienia tych okoliczności. Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres, w którym matka dziecka mogłaby korzystać z tych uprawnień, gdyby była pracownicą. Z tym że w razie:

• porzucenia dziecka przez ubezpieczoną - matkę dziecka, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny nie wcześniej, niż po wykorzystaniu przez nią 8 tygodni zasiłku macierzyńskiego po porodzie,
• legitymowania się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji lub orzeczeniem o niepełnosprawności w stopniu znacznym przez ubezpieczoną - matkę dziecka, warunkiem uzyskania prawa do zasiłku przez ubezpieczonego - ojca dziecka lub innego ubezpieczonego członka najbliższej rodziny jest rezygnacja przez matkę z pobierania zasiłku macierzyńskiego po wykorzystaniu przez nią co najmniej 8 tygodni po porodzie.

W sytuacji gdy dziecko urodzi się martwe lub nastąpi zgon dziecka przed upływem 8 tygodni życia, zasiłek macierzyński przysługuje w wymiarze 8 tygodni (56 dni) po porodzie, nie krócej jednak niż przez 7 dni od dnia zgonu dziecka. Jeżeli ubezpieczona urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, a jedno z dzieci było martwe lub nastąpił jego zgon w okresie pierwszych 8 tygodni życia, zasiłek macierzyński przysługuje przez okres odpowiedni do liczby dzieci pozostałych przy życiu.

W przypadku gdy zgon dziecka nastąpi po upływie 8 tygodni życia, ubezpieczona zachowuje prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka. Jeżeli ubezpieczona urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie i nastąpił zgon dziecka (dzieci) po upływie 8 tygodni życia, zasiłek macierzyński przysługuje przez okres odpowiedni do liczby dzieci pozostałych przy życiu, nie krócej jednak niż przez 7 dni od dnia zgonu dziecka (dzieci).

Zasiłek macierzyński po poronieniu ciąży

Przepisy Kodeksu pracy nie przewidują prawa do urlopu macierzyńskiego w przypadku poronienia (bez znaczenia jest, który był to miesiąc ciąży). Art. 180¹ K.p. stanowi jedynie o okresie urlopu macierzyńskiego przysługującego m.in. w przypadku urodzenia martwego dziecka.

Ubezpieczona, która poroniła ciążę i nie otrzymała aktu urodzenia dziecka, nie ma również prawa do zasiłku macierzyńskiego. Wówczas z tytułu niezdolności do pracy przypadającej po poronieniu, przysługuje jej prawo do zasiłku chorobowego w wysokości 80% podstawy wymiaru od dnia następnego po dniu poronienia ciąży. Okres trwania ciąży dokumentuje się odrębnym zaświadczeniem wydanym przez lekarza leczącego (art. 11 ustawy zasiłkowej). Jeżeli pracownica dostarczy dowody uprawniające ją do zasiłku chorobowego w niższej wysokości już po dokonaniu wypłaty zasiłku w wysokości 100% podstawy wymiaru, nadpłaconą kwotę zasiłku pracodawca potrąci z przysługującego pracownicy zasiłku bieżącego.

Należy w tym miejscu dodać, że z przepisów ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1378 ze zm.), dalej ustawy, wynika, że akt urodzenia sporządza się na podstawie karty urodzenia lub karty martwego urodzenia przekazanej przez podmiot wykonujący działalność leczniczą oraz protokołu zgłoszenia urodzenia albo zgłoszenia urodzenia w formie dokumentu elektronicznego (art. 53 ust. 1 ustawy). Podmiot wykonujący działalność leczniczą pozyskuje i przetwarza dane dotyczące: miejsca zamieszkania rodziców dziecka, w tym okresu przebywania na terytorium RP na obszarze danej gminy, o ile są znane, wykształcenia rodziców dziecka, informacje o stanie zdrowia dziecka dotyczące: długości, ciężaru ciała, punktów w skali Apgar, oraz informacje o ciąży i porodzie dotyczące: okresu trwania ciąży i wielorakości oraz dane o poprzednich ciążach i porodach matki dziecka. W myśl art. 54 ustawy, kartę urodzenia przekazuje się kierownikowi urzędu stanu cywilnego właściwemu do sporządzenia aktu urodzenia w terminie 3 dni od dnia jej sporządzenia. Karta ta zawiera nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, datę i miejsce urodzenia oraz numer PESEL matki dziecka, jeżeli został nadany, miejsce, datę i godzinę urodzenia dziecka oraz płeć. Natomiast karta martwego urodzenia zawiera dane wymagane w karcie urodzenia oraz informację, że dziecko urodziło się martwe. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie płci dziecka, karty martwego urodzenia nie przekazuje się.

Zgłoszenia urodzenia dziecka dokonuje się w terminie 21 dni od dnia sporządzenia karty urodzenia, a w przypadku gdy dziecko urodziło się martwe - w terminie 3 dni od dnia sporządzenia karty martwego urodzenia.

Przepisy ustawy nie stanowią, aby zgłoszenie urodzenia dotyczyło tylko dzieci powyżej określonej wagi lub okresu trwania ciąży. Przysługuje ono każdemu dziecku (jeżeli można ustalić jego płeć), bez względu na czas zakończenia ciąży. Tak więc pracownica może zarejestrować dziecko w USC na podstawie pisemnego zgłoszenia urodzenia dziecka wystawionego np. przez szpital. Otrzymany akt urodzenia z odpowiednią adnotacją stanowi dokument, na podstawie którego może ubiegać się o urlop i zasiłek macierzyński w wymiarze przysługującym po porodzie, tj. 8 tygodni.

Podjęcie zatrudnienia przez nieubezpieczoną matkę dziecka

W przypadku gdy matka dziecka, niepodlegająca ubezpieczeniu chorobowemu (a tym samym nieuprawniona do zasiłku macierzyńskiego) podejmie zatrudnienie w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu - ojcu dziecka, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo urlopu rodzicielskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, do wyczerpania wymiaru zasiłku, nie dłużej niż przez okres trwania zatrudnienia matki.

Żona pracownika 20 lutego 2024 r. urodziła dziecko. Ponieważ nie podlega ubezpieczeniu chorobowemu, nie jest uprawniona do zasiłku macierzyńskiego. Od 8 kwietnia 2024 r. podjęła pracę na 1/2 etatu - umowa została zawarta na okres roku, tj. do 31 marca 2025 r.

Pracownik może korzystać z urlopu macierzyńskiego od 8 kwietnia do 8 lipca 2024 r., a następnie z urlopu rodzicielskiego od 9 lipca 2024 r. do 17 lutego 2025 r.

Sytuacje, w których zasiłek macierzyński nie przysługuje

Zasiłek macierzyński nie przysługuje w okresie urlopu bezpłatnego. Jeżeli więc dziecko urodzi się w okresie tego urlopu, prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje za okres urlopu macierzyńskiego przypadającego po zakończeniu urlopu bezpłatnego. Zasiłek przysługuje wówczas w wymiarze, jaki pozostał do wyczerpania urlopu macierzyńskiego, po odliczeniu okresu przypadającego na okres urlopu bezpłatnego.

Prawa do zasiłku macierzyńskiego nie nabędzie również osoba, która w dniu porodu nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu, za wyjątkiem przypadków określonych w art. 30 ustawy zasiłkowej. Ponadto zasiłek macierzyński nie przysługuje w okresie:

• tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• w którym ubezpieczona, w myśl odrębnych przepisów, zachowuje prawo do wynagrodzenia.