Uprawnienia kontrolne Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS), zwanej Sanepidem, są bardzo szerokie. Prowadzi ona zarówno bieżący, jak i zapobiegawczy nadzór sanitarny na podstawie przepisów ustawy o PIS (Dz. U. z 2023 r. poz. 338 ze zm.).
Bieżący nadzór sanitarny Sanepidu może polegać na kontroli utrzymania należytego stanu higienicznego nieruchomości, zakładów pracy, instytucji, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, warunków produkcji, transportu, przechowywania i sprzedaży żywności oraz warunków żywienia zbiorowego, warunków zdrowotnych środowiska pracy, a zwłaszcza zapobiegania powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami pracy. Państwowy inspektor sanitarny jest też uprawniony do kontroli zgodności budowanych obiektów z wymaganiami higienicznymi i zdrowotnymi, określonymi w obowiązujących przepisach.
Kontrola zapowiedziana i z zaskoczenia
Sanepid, tak jak inne instytucje kontrolne, ma obowiązek informować o zamiarze przeprowadzenia kontroli. Kontrola może rozpocząć się nie wcześniej niż po upływie 7 dni i nie później niż przed upływem 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli. Jeżeli kontrola nie zostanie wszczęta w terminie 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia, wszczęcie kontroli wymaga ponownego zawiadomienia. Przy czym czynności kontrolne związane z pobieraniem próbek i dokonywaniem oględzin mogą być wykonywane przed upływem terminu 7 dni (taka kontrola nie może jednak dotyczyć dokumentów). Jednocześnie jednak przepisy dopuszczają możliwość prowadzenia tzw. kontroli z zaskoczenia. Jest to możliwe przede wszystkim na podstawie art. 48 ust. 11 pkt 4 Prawa przedsiębiorców, który stanowi, że zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli nie dokonuje się, w przypadku gdy przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska. W takim przypadku rozpoczęcie kontroli sanitarnej następuje w momencie, gdy zostanie doręczone upoważnienie do jej przeprowadzenia, a inspektor okaże swoją legitymację służbową. Osoba podejmująca kontrolę po okazaniu legitymacji służbowej i przed podjęciem pierwszej czynności kontrolnej musi poinformować przedsiębiorcę lub osobę, wobec której podjęto czynności kontrolne, o przysługujących im prawach oraz obowiązkach w trakcie kontroli. Zasadniczo Sanepid prowadzi kontrolę zgodnie z ustalonym na dany rok planem kontroli. Może w ramach tego prowadzić kontrolę sanitarną, czyli kompleksową lub tematyczną dotyczącą np. konkretnych producentów lub elementu produkcji. Może też prowadzić kontrolę będącą następstwem donosu. Jest to tzw. kontrola interwencyjna. Sanepid w przypadku otrzymania informacji o nieprawidłowościach u danego przedsiębiorcy powinien sprawdzić otrzymane wskazanie i przeprowadzić kontrolę.
Należy również zwrócić uwagę, iż o ile Prawo przedsiębiorców zakazuje prowadzenia więcej niż jednej kontroli jednocześnie, to zasada ta nie ma zastosowania do działalności przedsiębiorców objętych nadzorem sanitarnym na podstawie ustawy o PIS i ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia w zakresie dotyczącym bezpieczeństwa żywności.
Uprawnienia inspektorów
Państwowy inspektor sanitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo:
a) wstępu na terenie miast i wsi do:
- zakładów pracy oraz wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w ich skład,
- obiektów użyteczności publicznej, obiektów handlowych, ogrodów działkowych i nieruchomości oraz wszystkich pomieszczeń wchodzących w ich skład,
- środków transportu i obiektów z nimi związanych, w tym również na statki morskie, żeglugi śródlądowej i powietrzne,
- obiektów będących w trakcie budowy,
b) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób,
c) żądania okazania dokumentów i udostępniania wszelkich danych,
d) pobierania próbek do badań laboratoryjnych.
W zawiadomieniu, które otrzymuje kontrolowany przedsiębiorca, określa się zakres przedmiotowy kontroli. Zakres ten jest również określony w upoważnieniu do przeprowadzenia kontroli, które inspektor okaże kontrolowanym wraz z legitymacją.
Wyniki kontroli
Jeżeli naruszenie wymagań stwierdzonych przez inspektorów w toku kontroli powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, państwowy inspektor sanitarny nakazuje unieruchomienie zakładu pracy lub jego części (stanowiska pracy, maszyny lub innego urządzenia), zamknięcie obiektu użyteczności publicznej, wyłączenie z eksploatacji środka transportu, wycofanie z obrotu środka spożywczego, materiału i wyrobu przeznaczonego do kontaktu z żywnością, produktu kosmetycznego lub innego wyrobu mogącego mieć wpływ na zdrowie ludzi albo podjęcie lub zaprzestanie innych działań. Decyzje w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu.
W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że dany produkt stwarza zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, właściwy państwowy inspektor sanitarny wstrzymuje, w drodze decyzji, jego wytwarzanie lub wprowadzanie do obrotu lub nakazuje wycofanie produktu z obrotu na czas niezbędny do przeprowadzenia oceny i badań jego bezpieczeństwa, nie dłuższy jednak niż 18 miesięcy.
Państwowemu inspektorowi sanitarnemu przysługuje prawo zgłoszenia sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy lub innego obiektu budowlanego, wprowadzeniu nowych technologii lub zmian w technologii, dopuszczeniu do obrotu materiałów stosowanych w budownictwie lub innych wyrobów mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi - jeżeli w toku wykonywanych czynności stwierdzi, że z powodu nieuwzględnienia wymagań higienicznych i zdrowotnych określonych w obowiązujących przepisach mogłoby nastąpić zagrożenie życia lub zdrowia ludzi. Zgłoszenie sprzeciwu wstrzymuje dalsze działania w sprawach do czasu wydania decyzji przez państwowego inspektora sanitarnego wyższego stopnia.
Zalecenia pokontrolne oraz inne dane wynikające z czynności kontrolnych są wpisywane przez upoważnionych pracowników właściwego państwowego inspektora sanitarnego do książki kontroli prowadzonej na podstawie przepisów ustawy Prawo przedsiębiorców.
Koszty badań laboratoryjnych
Za badania laboratoryjne oraz inne czynności wykonywane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w związku ze sprawowaniem bieżącego i zapobiegawczego nadzoru sanitarnego pobiera się opłaty w wysokości kosztów ich wykonania.
