Zasady odpowiedzialności za cudze zaległości podatkowe

Podatnik powinien sam regulować swoje zobowiązania podatkowe, ale jeżeli staje się niewypłacalny, spłatą mogą być obarczone osoby trzecie. Krąg osób trzecich odpowiedzialnych za cudze zaległości podatkowe jest zamknięty. Należą do niego wyłącznie podmioty wymienione w art. 110-117e Ordynacji podatkowej.

Potrzebna decyzja

Urząd skarbowy, chcąc zobligować osobę trzecią do uregulowania cudzych zaległości podatkowych, musi wydać decyzję. Postępowanie podatkowe w tej sprawie nie może być wszczęte przed upływem terminu płatności ustalonego zobowiązania lub przed doręczeniem podatnikowi (płatnikowi) decyzji dotyczących obciążających go należności. Mowa o decyzji: określającej wysokość zobowiązania podatkowego, określającej kwotę zaległości podatkowej wskazanej w art. 52 oraz art. 52a Ordynacji podatkowej, w sprawie zwrotu zaliczki naliczonego podatku VAT, dotyczącej kwoty należnych odsetek za zwłokę, o odpowiedzialności płatnika za podatek niepobrany lub pobrany, a niewpłacony.

Od tej zasady przewidziano wyjątki. Wspomniane rozstrzygnięcia nie muszą poprzedzać decyzji o odpowiedzialności wspólników spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariusza spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej. Urząd skarbowy może zawrzeć je w decyzji obligującej do uregulowania zaległości podatkowych spółki. Doręczenie wymienionych decyzji jest ponadto zbędne, jeżeli zaległość podatkowa dochodzona jest na podstawie deklaracji lub zeznania podatkowego. W takiej sytuacji jednak postępowanie w sprawie odpowiedzialności osoby trzeciej nie może być podjęte przed dniem wszczęcia postępowania egzekucyjnego.

Nieskuteczna egzekucja

Wszczęcie postępowania mającego na celu orzeczenie odpowiedzialności członków zarządu za zaległości podatkowe spółki kapitałowej jest dozwolone po spełnieniu dodatkowego warunku: egzekucja z majątku spółki musi okazać się w całości lub w części bezskuteczna. Podobnie jest w innych przypadkach, w których odpowiednio stosuje się przepisy o odpowiedzialności członków zarządu, tj. art. 116 Ordynacji podatkowej.

Bezskuteczność egzekucji oznacza, że spółka nie posiada majątku, którego zajęcie pozwala na pokrycie jej zaległości podatkowych. Takie wnioski można zasadniczo wyciągnąć dopiero po przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego obejmującego zaległości podatkowe spółki, prowadzonego w stosunku do całego jej majątku, a następnie umorzonego jako nieskutkującego uzyskaniem dochodzonych należności. Sądy administracyjne przyznają jednak, że przesłanka bezskuteczności egzekucji może być spełniona nie tylko w przypadku przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego, ale jeszcze przed zastosowaniem środków egzekucyjnych (por. wyrok NSA z dnia 8 listopada 2022 r., sygn. akt III FSK 1130/21) czy w razie oddalenia wniosku spółki o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku potrzebnego do pokrycia kosztów postępowania (por. wyrok NSA z dnia 18 listopada 2021 r., sygn. akt III FSK 4304/21). Bezskuteczność egzekucji może być ustalona na podstawie każdego prawnie dopuszczalnego dowodu. Nie musi tego przesądzać wyłącznie postanowienie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego. Mogą za tym przemawiać inne działania organu egzekucyjnego, które nie pozostawiają wątpliwości, że zaległość podatkowa nie zostanie zaspokojona z majątku podatnika (por. wyrok NSA z dnia 4 października 2022 r., sygn. akt III FSK 3848/21).

Odpowiedzialność osób trzecich ma zawsze charakter subsydiarny (posiłkowy). Realizacja decyzji o tej odpowiedzialności, czyli przymusowe dochodzenie wskazanego w niej zobowiązania, może mieć miejsce dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku podatnika okaże się w całości lub w części bezskuteczna, odstąpiono od czynności zmierzających do zastosowania środków egzekucyjnych albo nie przystąpiono do egzekucji administracyjnej w wyniku uprawdopodobnienia przez organ egzekucyjny braku możliwości uzyskania w jej toku kwoty przewyższającej koszty egzekucyjne.

Czas na decyzję

Decyzja o odpowiedzialności za cudze zaległości podatkowe musi zapaść w przewidzianym w prawie terminie.

W większości spraw urząd skarbowy ma na wydanie decyzji 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość podatkowa. Inaczej jest w przypadku odpowiedzialności nabywcy towarów wymienionych w załączniku nr 15 do ustawy o VAT (Dz. U. z 2024 r. poz. 361 ze zm.) oraz pełnomocnika dokonującego rejestracji podatnika VAT. W tych dwóch sytuacjach decyzja nie może być wydana po 3 latach, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym odpowiednio - miała miejsce dostawa towarów albo upłynął 6-miesięczny okres od dnia zarejestrowania podatnika jako podatnika VAT czynnego.

Wydanie decyzji oznacza jej sporządzenie i podpisanie, a nie doręczenie. Dotyczy przy tym decyzji organu pierwszej instancji. Decyzja organu odwoławczego nie ustala zobowiązania osoby trzeciej - stanowi jedynie przejaw kontroli poprawności tego ustalenia. Jeżeli przed upływem terminu organ pierwszej instancji wydał decyzję o odpowiedzialności osoby trzeciej, to organ odwoławczy może orzekać w sprawie po upływie tego terminu, z tym że nie może zwiększyć zakresu odpowiedzialności osoby trzeciej w porównaniu z treścią rozstrzygnięcia organu pierwszej instancji (por. wyrok NSA z dnia 27 września 2022 r., sygn. akt III FSK 1978/21).

Termin wydania decyzji nie podlega modyfikacji. Nie wolno go przedłużyć. Nie może zostać zawieszony ani przerwany. Urząd skarbowy traci kompetencje do orzekania o odpowiedzialności osoby trzeciej po upływie wspomnianych odpowiednio 5 lub 3 lat. Nie powoduje to jednak automatycznie wygaśnięcia zobowiązania podatnika (płatnika). Termin przedawnienia zobowiązania podatkowego wynosi 5 lat liczonych od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku, ale może wydłużyć się w wyniku zawieszenia lub przerwania jego biegu (por. wyrok NSA z dnia 5 sierpnia 2020 r., sygn. akt II FSK 1510/18). Decyzję o odpowiedzialności osoby trzeciej za cudze zaległości podatkowe można zakwestionować, wnosząc odwołanie, a następnie kierując skargę do sądu administracyjnego. Wpis od skargi w tej sprawie wynosi 500 zł.

Przykłady odpowiedzialności podatkowej osób trzecich: - rozwiedziony lub pozostający w separacji małżonek podatnika - za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, - członek rodziny podatnika prowadzącego działalność gospodarczą (także osoba pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu), stale współdziałający z nim w wykonywaniu działalności, osiągający z tego tytułu korzyści - za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności powstałe w okresie współdziałania, - członek rodziny podatnika prowadzącego działalność gospodarczą (także osoba pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu), stale współdziałający z nim w wykonywaniu działalności, osiągający z tego tytułu korzyści - za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności powstałe w okresie współdziałania, - nabywca przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części - za zaległości podatkowe związane z działalnością gospodarczą powstałe do dnia nabycia, - jednoosobowa spółka kapitałowa powstała w wyniku przekształcenia przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną - za zaległości podatkowe przedsiębiorcy związane z prowadzoną działalnością gospodarczą powstałe do dnia przekształcenia, - spółka niemająca osobowości prawnej, do której osoba fizyczna wniosła na pokrycie udziału swoje przedsiębiorstwo - za zaległości podatkowe związane z wniesionym przedsiębiorstwem powstałe do dnia jego wniesienia, - firmujący swoim imieniem i nazwiskiem, nazwą lub firmą działalność gospodarczą podatnika - za zaległości podatkowe powstałe podczas jej prowadzenia, - wspólnik spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariusz spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej - za zaległości podatkowe spółki, - członkowie zarządu - za zaległości podatkowe spółki z o.o., spółki z o.o. w organizacji, prostej spółki akcyjnej, prostej spółki akcyjnej w organizacji, spółki akcyjnej, spółki akcyjnej w organizacji, - członkowie organów zarządzających innych osób prawnych (np. stowarzyszenia) - za zaległości podatkowe tych osób, - wspólnicy spółki z o.o. w organizacji, prostej spółki akcyjnej w organizacji, spółki akcyjnej w organizacji - za zaległości podatkowe spółki, gdy spółka nie posiada zarządu i nie został powołany pełnomocnik, - likwidatorzy spółki (z wyjątkiem likwidatorów ustanowionych przez sąd) - za zaległości podatkowe spółki powstałe w czasie likwidacji, - osoby prawne przejmujące lub osoby prawne powstałe w wyniku podziału (osoby nowo zawiązane) - za zaległości podatkowe osoby prawnej dzielonej, - podatnik dokonujący zapłaty należności za towar lub usługę przelewem na konto niewidniejące w Wykazie podatników VAT - za zaległości kontrahenta (dostawcy towarów lub usługodawcy zarejestrowanego jako podatnik VAT czynny) w części VAT proporcjonalnie przypadającej na dostawę towarów lub świadczenie usług, - podatnik wskazany w art. 105a ustawy o VAT - za zaległości podatkowe podmiotu dokonującego na jego rzecz dostawy towarów (w zakresie i na zasadach określonych w ustawie o VAT), - pełnomocnik podatnika VAT, o którym mowa w art. 96 ust. 4b ustawy o VAT - za zaległości podatkowe podatnika powstałe z tytułu czynności wykonanych w ciągu 6 miesięcy od dnia zarejestrowania go jako podatnika VAT czynnego, - zarządca sukcesyjny - za zaległości podatkowe związane z działalnością przedsiębiorstwa w spadku, - fundacja rodzinna - za zaległości podatkowe fundatora powstałe przed ustanowieniem tej fundacji.