ZASADY OGÓLNE DOTYCZĄCE KSZTAŁCENIA I DOKSZTAŁCANIA PRACOWNIKÓW

Podnoszenie kwalifikacji zawodowych to zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika, z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą. Tak nakazuje rozumieć to pojęcie art. 103¹ § 1 K.p. Jednocześnie regulacje kodeksowe nie uszczegółowiają "kwalifikacji zawodowych", pozwalając na ich ustalenie - w zakresie nieunormowanym w przepisach szczególnych - w układach zbiorowych pracy, regulaminach wynagradzania i regulacjach dla sfery budżetowej (art. 102 K.p.). Według słownika języka polskiego on-line pojęcie to oznacza "wykształcenie i uzdolnienia potrzebne do pełnienia jakiejś funkcji lub wykonywania jakiegoś zawodu" (por. www.sjp.pwn.pl). Nieco precyzyjniej definiuje je art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2022 r. poz. 2230 z późn. zm.) i art. 4 pkt 34 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (Dz. U. z 2023 r. poz. 900 z późn. zm.). Przepisy te nakazują, żeby przez kwalifikacje w zawodzie rozumieć wyodrębniony w zawodzie zestaw oczekiwanych efektów kształcenia, których osiągnięcie potwierdza certyfikat kwalifikacji zawodowej wydany przez okręgową komisję egzaminacyjną, po zdaniu egzaminu zawodowego w zakresie jednej kwalifikacji.

W doktrynie istnieje pogląd, że art. 103¹ § 1 K.p. dotyczy kwalifikacji zawodowych obejmujących każdą wiedzę ogólną i specjalistyczną, którą pracodawca uzna za przydatną do wykonywania przez pracownika wszelkiej pracy (por. Kodeks pracy. Komentarz, red. prof. dr hab. Andrzej Marian Świątkowski, C.H. Beck 2018, kom. do art. 103¹). Ponadto nie ma w niej zgodności, do jakich kwalifikacji zawodowych odnosi się zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika. Są dwa stanowiska w tej sprawie. Według pierwszego kształcenie musi mieć związek z kwalifikacjami zawodowymi koniecznymi do pracy (aktualnej lub przyszłej) u konkretnego pracodawcy. Drugie (przeważające) przewiduje natomiast, że chodzi o jakiekolwiek kwalifikacje zawodowe, które mogą się przydać pracownikowi w przyszłości (por. Kodeks pracy. Komentarz, red. prof. dr hab. Arkadiusz Sobczyk, C.H. Beck 2023, kom. do art. 103¹, dalej zwany komentarzem Sobczyka). Jest ono też wyrażane przez inspekcję pracy (por. "Podnoszenie kwalifikacji. Pracuj i zatrudniaj legalnie", www.pip.gov.pl, dalej zwane przewodnikiem PIP) oraz resort pracy w stanowisku opublikowanym 18 sierpnia 2010 r. (por. wyjaśnienia MPiPS dostępne pod adresem https://www.rp.pl/wyjasnienia-urzedow/art7063571-stanowisko-ministerstwa-pracy-i-polityki-spolecznej, dalej zwane wyjaśnieniami MPiPS z 2010 r.).

Uzasadnieniem dla drugiego podejścia jest unijny model flexicurity (elastyczny rynek pracy, aktywna polityka rynku pracy i hojne państwo opiekuńcze), prawo europejskie oraz konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy (por. Kodeks pracy. Komentarz, red. dr hab. Krzysztof Walczak, C.H. Beck 2023, kom. do art. 103¹, dalej zwany komentarzem Walczaka). Powołuje się ono przede wszystkim na Konwencję nr 140 dotyczącą płatnego urlopu szkoleniowego, przyjętą w Genewie dnia 24 czerwca 1974 r. (Dz. U. z 1979 r. nr 16, poz. 100). Już w jej preambule czytamy, że: "płatny urlop szkoleniowy powinien być uważany za jeden ze środków umożliwiających sprostanie rzeczywistym potrzebom każdego pracownika we współczesnym społeczeństwie". Ten nakaz, niemający związku z zatrudnieniem u danego pracodawcy, jest następnie realizowany w regulacjach Konwencji.

Szeroka definicja podnoszenia kwalifikacji zawodowych pozwala objąć tym terminem każdy sposób zdobycia lub uzupełnienia wiedzy i kompetencji przez pracownika. Zalicza się więc tu różne rodzaje kształcenia, bez względu na sposób ich zorganizowania i prowadzenia, tj. klasyczne formy szkolne (np. szkoła średnia, szkoła wyższa) i pozaszkolne typu szkolenia, kursy, praktyki zawodowe (por. Kodeks pracy. Komentarz, red. prof. dr hab. Wojciech Muszalski, C.H. Beck 2021, kom. do art. 103¹, dalej zwany komentarzem Muszalskiego). Dana ścieżka edukacyjna musi jeszcze spełniać drugi kodeksowy warunek, o którym szerzej piszemy w pkt. 1 działu II.

Uwaga! W art. 103⁶ K.p. ustawodawca przewidział możliwość zdobywania lub uzupełniania wiedzy i umiejętności przez pracownika na innych zasadach niż podnoszenie kwalifikacji zawodowych w trybie art. 103¹-103⁵ K.p. (patrz pkt 2 działu II. i pkt 2 działu III. dodatku).

Obowiązujący od 26 kwietnia 2023 r. art. 29 § 3 pkt 1 lit. k K.p. obliguje pracodawcę, który zapewnia szkolenia, do umieszczenia w informacji o warunkach zatrudnienia prawa pracownika do szkoleń, a w szczególności o ogólnych zasadach polityki szkoleniowej, której nie definiuje. Nie czyni tego również dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1152 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE L 186 z 11.07.2019, str. 105), dalej zwana dyrektywą 2019/1152. Motyw 17 jej preambuły nakłada na pracodawcę zapewniającego szkolenia obowiązek stworzenia możliwości, aby pracownik otrzymał informację o liczbie przysługujących mu dni szkoleń rocznie oraz o ogólnej polityce szkoleniowej pracodawcy, a wymieniony przepis kodeksowy wdraża tę zasadę do polskiego porządku prawnego.

Powyższą lukę można wypełnić definicją stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny. W słowniku pojęć dostępnym pod adresem https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/1423,pojecie.html, polityka szkoleniowa:

• określa cele i zasady realizacji działań związanych z prowadzeniem funkcji szkoleniowej,
• obejmuje analizę potrzeb szkoleniowych, planowanie szkoleń, realizację szkoleń i ocenę ich efektywności.

Pracodawca może wykorzystywać ten sposób jej określenia dla własnych potrzeb.

Jeśli zdecyduje się na powyższy krok, rekomendujemy nadanie jej postaci sformalizowanej, mimo że nie jest ona wymagana (patrz pkt 3 działu IV. dodatku). Będzie to pomocne ze względów dowodowych w kontekście przestrzegania zasad równości pracowników w zatrudnieniu oraz ich niedyskryminacji, a także z uwagi na obowiązek informacyjny z art. 29 § 3 pkt 1 lit. k K.p., którego wykonanie może nastąpić w tzw. formie uproszczonej, czyli odesłanie do odpowiednich regulacji powszechnych i wewnętrznych (art. 29 § 3¹ w zw. z art. 9 § 1 K.p.).

Jeśli polityka szkoleniowa pracodawcy nie dotyczy podnoszenia kwalifikacji zawodowych, o jakich mowa w art. 103¹-103⁵ K.p., wówczas powinna określać zasady w zakresie szkoleń. To pojęcie definiuje art. 2 ust. 1 pkt 37 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 735 z późn. zm.). W myśl tego przepisu, szkolenie oznacza pozaszkolne zajęcia mające na celu uzyskanie, uzupełnienie lub doskonalenie umiejętności i kwalifikacji zawodowych lub ogólnych, potrzebnych do wykonywania pracy, w tym umiejętności poszukiwania zatrudnienia. Pracodawca może skorzystać z tej specyfikacji, pomijając oczywiście kwestię poszukiwania pracy. Przy tak szerokiej definicji szkolenia polityka szkoleniowa pracodawcy może przewidywać różne rodzaje i formy szkoleniowe (w tym tzw. szkolenia zawodowe).

Motyw 10 i 15 preambuły Europejskiej Karty Społecznej z dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. nr 8, poz. 67 z późn. zm.) zapewnia każdemu (w tym osobom niepełnosprawnym) prawo do ułatwień w zakresie szkolenia zawodowego. Z kolei jej art. 10 i 15 określają, jak poszczególne kraje mają gwarantować skuteczne wykonanie tego prawa (m.in. poprzez specjalne ułatwienia w celu przeszkolenia dorosłych pracowników, niezbędnego ze względu na postęp techniczny lub nowe tendencje na rynku pracy). Przepisy Europejskiej Karty Społecznej nie definiują jednak pojęcia "szkolenia zawodowego". Zostało to dokonane na potrzeby zalecenia Rady Unii Europejskiej z dnia 24 listopada 2020 r. w sprawie kształcenia i szkolenia zawodowego na rzecz zrównoważonej konkurencyjności, sprawiedliwości społecznej i odporności 2020/C 417/01 (dokument dostępny pod adresem: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32020H1202(01)). W pkt. 24 tego dokumentu zapisano, że: "kształcenie i szkolenie zawodowe należy rozumieć jako kształcenie i szkolenie, które ma na celu wyposażenie osób młodych i osób dorosłych w wiedzę, umiejętności i kompetencje wymagane w określonych zawodach lub, w szerszym ujęciu, na rynku pracy. Może ono odbywać się w środowisku formalnym i pozaformalnym, na wszystkich poziomach europejskich ram kwalifikacji, w tym, w stosownych przypadkach, na poziomie szkolnictwa wyższego.".

W polskim porządku prawnym szkolenia zawodowe pojawiają się w wielu aktach prawnych o konkretnym gronie adresatów (np. sędziów czy prokuratorów). Powszechny charakter ma definicja zawarta w art. 4 pkt 35d ustawy - Prawo oświatowe, dotycząca branżowego szkolenia zawodowego. Jest to pozaszkolna forma kształcenia ustawicznego realizowana przez branżowe centra umiejętności (art. 117 ust. 1 pkt 2, ust. 1a pkt 4a, ust. 2d ustawy - Prawo oświatowe). Rozumie się przez nią specjalistyczne szkolenie, którego łączny wymiar w odniesieniu do uczniów wynosi co najmniej 15 godzin i którego program nauczania uwzględnia wiedzę lub umiejętności zawodowe w zakresie jednej z dziedzin zawodowych określonych w rozporządzeniach wydanych na podstawie art. 46 ust. 1 ustawy - Prawo oświatowe, przydatne do wykonywania zawodu, w tym kształtujące umiejętności cyfrowe i umiejętności związane z transformacją ekologiczną.

Uwaga! Zwykle szkoleniem zawodowym nazywa się proces kształcenia pracownika w celu zdobycia/poszerzenia jego wiedzy i umiejętności wymaganych na danym stanowisku pracy (por. https://mfiles.pl/pl/index.php/Szkolenie zawodowe). Kodeks pracy używa sformułowania "szkolenia podnoszące/w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych" (art. 18^3a, art. 18^3b, art. 67²⁹ K.p. dotyczące zasad równego traktowania w zatrudnieniu i niedyskryminacji). Nie posługuje się natomiast terminem "szkolenia zawodowego". Od 26 kwietnia 2023 r. takim mianem określa się szkolenia podlegające obowiązującemu od tego dnia art. 94¹³ K.p., który przesądza o pokrywaniu kosztów szkoleń i ich zaliczania do czasu pracy (por. pkt 3 działu III. dodatku). Ten przepis musi być przestrzegany przez pracodawców, gdy:

• zobowiązali się do przeprowadzania szkoleń pracowników niezbędnych do wykonywania określonego rodzaju pracy lub pracy na określonym stanowisku w postanowieniach układu zbiorowego pracy, innego porozumienia zbiorowego, regulaminie lub umowie o pracę,
• pracownik odbywa szkolenie na podstawie polecenia przełożonego.

Nie obejmuje on jednak szkoleń w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych uregulowanych w art. 103¹-103⁵ K.p. W odpowiedzi z 5 września 2023 r. na pytanie naszego Wydawnictwa Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej stwierdziło bowiem, że: "(...) art. 94¹³ K.p. nie dotyczy umów o podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, które uregulowane są w art. 102 i następnych K.p. (rozdział III. Kwalifikacje zawodowe pracowników).". Z tego powodu ilekroć w dalszej części tego opracowania będzie mowa o szkoleniach zawodowych, należy je odnosić wyłącznie do podlegających art. 94¹³ K.p.

Szkolenia zawodowe mogą być częścią polityki szkoleniowej.

Pracodawca dokonuje klasyfikacji szkolenia według następujących zasad: